Terapia genowa – skuteczność, bezpieczeństwo i zastosowania w Polsce

Postępy w medycynie: Terapia genowa jako przyszłość leczenia chorób dziedzicznych

Wprowadzenie

Terapia genowa to jedna z najbardziej przełomowych technologii współczesnej medycyny. Opracowanie metod modyfikacji genomu pacjentów otworzyło drzwi do leczenia chorób, które do tej pory uważano za nieuleczalne. Nowoczesne terapie genowe dają nadzieję pacjentom cierpiącym na rzadkie schorzenia dziedziczne, nowotwory oraz choroby metaboliczne. W tym artykule przyjrzymy się najnowszym osiągnięciom w dziedzinie terapii genowej oraz ich potencjalnym konsekwencjom dla medycyny.

Czym jest terapia genowa?

Terapia genowa to metoda leczenia polegająca na wprowadzaniu zmodyfikowanego materiału genetycznego do komórek pacjenta w celu korekcji defektów genetycznych. Może to obejmować:

• Zastąpienie uszkodzonego genu jego prawidłową wersją,
• Wyłączenie wadliwego genu,
• Wprowadzenie nowego genu, który wspomaga leczenie choroby.

Metoda ta ma szerokie zastosowanie w leczeniu chorób monogenowych (wywołanych mutacją pojedynczego genu), takich jak mukowiscydoza, dystrofia mięśniowa Duchenne’a czy hemofilia.

Mechanizmy działania terapii genowej

Terapia genowa może odbywać się na różne sposoby, w zależności od rodzaju schorzenia:

• Terapia in vivo – modyfikacja genetyczna zachodzi bezpośrednio w organizmie pacjenta poprzez dostarczenie zmodyfikowanych genów za pomocą wektorów wirusowych. Przykładem takiej terapii jest leczenie wrodzonej ślepoty Lebera za pomocą leku Luxturna, który wprowadza prawidłowy gen RPE65 do komórek siatkówki.
• Terapia ex vivo – komórki pacjenta są pobierane, modyfikowane w laboratorium i ponownie wprowadzane do organizmu. Przykładem takiej metody jest terapia Casgevy stosowana w leczeniu anemii sierpowatej, gdzie komórki macierzyste szpiku kostnego są edytowane za pomocą technologii CRISPR i zwracane pacjentowi.
• Terapia in vivo – modyfikacja genetyczna zachodzi bezpośrednio w organizmie pacjenta poprzez dostarczenie zmodyfikowanych genów za pomocą wektorów wirusowych.
• Terapia ex vivo – komórki pacjenta są pobierane, modyfikowane w laboratorium i ponownie wprowadzane do organizmu.

Jednym z najbardziej obiecujących narzędzi terapii genowej jest technologia CRISPR-Cas9, ale warto wspomnieć również o innych metodach edycji genów, takich jak TALEN (Transcription Activator-Like Effector Nucleases) oraz ZFN (Zinc Finger Nucleases). TALEN i ZFN to starsze technologie, które także umożliwiają precyzyjne modyfikowanie DNA, chociaż są mniej efektywne niż CRISPR w zakresie prostoty i kosztów produkcji. Niektóre badania sugerują jednak, że mogą być bardziej precyzyjne w specyficznych przypadkach., która pozwala na precyzyjne edytowanie DNA pacjenta, usuwanie mutacji i wprowadzanie pożądanych zmian genetycznych.

Najnowsze osiągnięcia w dziedzinie terapii genowej

1. Terapia genowa w leczeniu dystrofii mięśniowej Duchenne’a

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a to jedna z najcięższych chorób genetycznych, prowadzaąca do stopniowej utraty zdolności poruszania się. Pierwsze objawy pojawiają się zazwyczaj między 2. a 5. rokiem życia i obejmują trudności z chodzeniem, wchodzeniem po schodach oraz osłabienie mięśni, które stopniowo postępuje, prowadziąc do konieczności używania wózka inwalidzkiego. W 2024 roku FDA zatwierdziła pierwszą terapię genową skierowaną na ten problem – Elevidys, który wprowadza zmodyfikowaną wersję genu dystrofiny, poprawiając funkcjonowanie mięśni.

2. CRISPR-Cas9 w leczeniu anemii sierpowatej

Anemia sierpowata to choroba dziedziczna upośledzająca funkcjonowanie czerwonych krwinek. W grudniu 2023 roku FDA zatwierdziła Casgevy, pierwszą terapię genową wykorzystującą CRISPR, która pozwala pacjentom na trwałe uwolnienie się od objawów choroby.

3. Terapia genowa w leczeniu wrodzonej ślepoty Lebera

W 2018 roku zatwierdzono pierwszą terapię genową do leczenia rzadkiej choroby siatkówki – wrodzonej ślepoty Lebera. Lek Luxturna dostarcza prawidłowy gen RPE65 do komórek oka, umożliwiając pacjentom odzyskanie wzroku.

4. Terapia genowa w Polsce

W Polsce również przeprowadzono pionierskie terapie genowe. W Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym we Wrocławiu zastosowano terapię genową u 5-miesięcznego chłopca z ciężkim złożonym niedoborem odporności (SCID). Był to czwarty taki zabieg na świecie. Ponadto, w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie przeprowadzono pierwsze w Polsce leczenie terapią genową u pacjentów z rdzeniowym zanikiem mięśni (SMA) za pomocą leku Zolgensma, który jest obecnie jedną z najdroższych terapii na świecie. Kolejnym przykładem jest zastosowanie terapii genowej w leczeniu niektórych nowotworów krwi, takich jak ostre białaczki limfoblastyczne, w ramach programów eksperymentalnych w polskich ośrodkach onkologicznych. W Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym we Wrocławiu zastosowano terapię genową u 5-miesięcznego chłopca z ciężkim złożonym niedoborem odporności (SCID). Był to czwarty taki zabieg na świecie.

Wyzwania i przyszłość terapii genowej

Pomimo ogromnych sukcesów, terapia genowa nadal napotyka liczne wyzwania:

• Koszty leczenia – terapie są niezwykle drogie, np. Luxturna kosztuje około 850 tys. dolarów za oko.
• Bezpieczeństwo – długoterminowe skutki terapii genowej nie są jeszcze w pełni znane.
• Dostępność – terapie są dostępne jedynie w wybranych ośrodkach na świecie.

Jednak rozwój nauki może sprawić, że w przyszłości terapia genowa stanie się standardem. Eksperci prognozują, że w ciągu najbliższych dekad technologia ta stanie się bardziej przystępna cenowo, co pozwoli na jej szerokie zastosowanie w leczeniu chorób monogenowych i niektórych nowotworów. Dodatkowo, trwają prace nad opracowaniem bezpieczniejszych wektorów wirusowych i metod dostarczania zmodyfikowanych genów, co może zmniejszyć ryzyko powikłań i zwiększyć skuteczność terapii. w leczeniu wielu chorób genetycznych, otwierając nowe perspektywy dla milionów pacjentów na całym świecie.